Mieszko [Mieczysław] III "Stary" Piast (urodzony zaperwne na zamku w Łęczycy, między 1126 a 1127 rokiem, zmarł w Kaliszu, 13 marca 1202 roku) herb
Piąty syn Bolesława III "Krzywoustego" Piasta księcia Królestwa Polskiego i Bł. Salomei Schelklingen-Berg, córki Henryka Schelklingen-Berg hrabiego Bergu.
Książę wielkopolski i części księstwa poznańskiego od 1138 roku do 1177 lub 1179 roku i od 1182 roku do 13 marca 1202 roku, wielki książe krakowski i zwierzchny książę Polski od 5 stycznia 1173 roku do 1177 roku, w 1191 roku, w 1195 roku, od 1198 roku do 1199 roku, od 1199 roku do 13 marca 1202 roku. Książę gnieźnieński od 1173 roku do 1177 lub 1179 roku, od 1182 roku do 13 marca 1202 roku, książę kaliski od 1173 roku do 1177 lub 1179 roku, od 1182 roku do 1191 roku, od 1194 roku do 13 marca 1202 roku, książę południowej Wielkopolski od 1138 roku do 1177 lub 1179 roku, książę zwierzchni Pomorza Gdańskiego od 1173 roku do 1177 lub 1179 roku, od 1198 roku do 1199 roku, od 1199 roku do 13 marca 1202 roku, książę kujawski od 1195 roku do 1198 roku.
Poślubił między 1136 a 1140 rokiem Elżbietą Arpadówną (urodzona około 1128 roku, zmarła 21 lipca, między 1150 a 1154 rokiem), córką Béli II Arpada, król Węgier i Jeleny (Heleny) Vukanović-Urośević, córki Urośa I "Wielkiego" Vukanović-Urośević, wielkiego żupana Serbii. W 1154 roku poślubił Eudoksją Rurykowiczówna (zmarła po 1154 roku), córką Izjasława II Mścisławicza Rurykowicza wielkiego księcia kijowskiego.
Władca prywatnie.
Przydomek "Stary" otrzymał dla odróżnienia go od syna, również Mieszka.
Jako jeden z młodszych synów, nie był traktowany jak następca tronu ojca. Dopiero testament przewidywał przekazanie mu władzy według kolejności. Od wczesnej młodości wykazywał Mieszko zdolności polityczne, wytrwałość i upór oraz umiejętność przewidywania. Był porywczy i popędliwy. Stosunki z braćmi układały się nieźle, być może ze względu na brak zdecydowania Bolesława i brak ambicji politycznych Henryka. Około 1140 roku poślubił Elżbietę węgierską, która urodziła mu syna Odona. Z drugą żoną, księżniczką kijowską Eudoksją, miał co najmniej trzech synów i kilka córek. Wyraźnie faworyzował synów z tego małżeństwa, co doprowadziło do konfliktu z pierworodnym Odonem. Jego życie nie było zbyt szczęśliwe, spór z najstarszym synem, przedwczesna śmierć trzech innych synów i ciągłe walki o władzę nie dały mu szczęścia. Większość życia spędził w Wielkopolsce, a w ostatnich latach swoją rezydencję miał prawdopodobnie w Kaliszu. Ufundował tam kolegiatę Świętego Pawła, która miała się stać się miejscem pochówku księcia i jego rodziny. Gdy zmarł w 1202 roku pochowano go tam u boku wcześniej zmarłego syna, Mieszka. Grobowce ich odkryto w czasie wykopalisk na terenie grodu kaliskiego.
Działalność publiczna.
Zdolności predestynowały Mieszka do odgrywania pierwszoplanowej roli w kraju. Od początku walki juniorów z przyrodnim bratem Władysławem był równorzędnym partnerem Bolesława Kędzierzawego i wysuwał się na czoło opozycji. Ojciec wyznaczył mu jako dzielnicę dziedziczną Zachodnią Wielkopolskę z głównym ośrodkiem Poznaniem. Po przejęciu władzy przez starszego Bolesława nie doszło do konfliktów między braćmi, mimo tego, że pod bezpośrednim władaniem Bolesława znalazła się większość ziem polskich. Jednak system faktycznych współrządów Mieszka z seniorem oraz stałe zagrożenie ze strony nie rezygnującego z walki Władysława utrzymało sojusz. Intrygującym wydarzeniem z pierwszego okresu działalności politycznej Mieszka był jego udział w wyprawie rycerstwa niemieckiego przeciwko Słowianom Zachodnim. Mieszko dla uzyskania poparcia na dworze cesarskim w konflikcie z Władysławem współdziałał z książętami saskimi. Wykorzystał też pomoc krzyżowców dla przywrócenia osłabionego zwierzchnictwa polskiego nad Pomorzem Zachodnim. Być może chodziło także o umocnienie wpływów polskich nad środkową Szprewą (rządził tam książę Jaksa z Kopaniku). W 1173 roku zmarł Bolesław Kędzierzawy. Senioracki tron krakowski, zgodnie z testamentem Krzywoustego jako najstarszy przedstawiciel rodu piastowskiego, objął Mieszko. Z braci żył już tylko najmłodszy Kazimierz, władający dotychczas małą dzielnicą wokół Wiślicy. Mieszko oddał mu pozostałą po Henryku, przetrzymywaną dotychszas przez seniora, Sandomierszczyznę. Mazowsze i Kujawy objął małoletni syn Kędzierzawego, Leszek. Mieszko sprawował władzę w całej Polsce jako "dux maximus". Poza jego bezpośrednim zasięgiem był Śląsk i Ziemia Lubuska. Doszło jednak do politycznego zbliżenia z księciem raciborskim, Mieszkiem Plątonogim. O decydującym głosie Mieszka w innych dzielnicach świadczy m.in. zatwierdzanie darowizn innych książąt dzielnicowych (nawet Śląska). Przywrócił więc Mieszko władzy centralnej zasięg odpowiadający okresowi sprzed 1138 roku. Na niektórych terenach zwierzchnictwo jego miało charakter czysto formalny, honorowy. Mieszko starał się także wzmocnić pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Odmówił zwierzchnictwa na Pomorzem Zachodnim, wiążąc się z księciem Bogusławem I, który poślubił córkę Mieszka, Anastazję. W 1177 roku Bogusław wziął udział w zjeździe książąt i dostojników polskich. Zjazd odbył się w Gnieźnie i dobitnie podkreślił silną pozycję Mieszka. Korzyści polityczne przyniosły Mieszkowi także małżeństwa innych dzieci: córki wydał za księcia czeskiego, saskiego i lotaryńskiego, a synów ożenił z księżniczkami Rusi i Rugii. W polityce wewnętrznej starał się odbudować osłabiony autorytet monarszy, mimo, że sam w młodości współdziałał z opozycją możnych dążących do osłabienia władzy centralnej. Starał się zwiększyć zasięg książęcej kontroli nad biskupami i ograniczyć przechwytywanie przez możnych źródeł dochodów państwa. Sędziowie książęcy walczyli z naruszeniem regaliów i podporządkowywaniem wolnych chłopów przez możnych. Dochody seniora były ograniczone przez emancypację książąt dzielnicowych. Krzywousty wydzielając dziedziczne dzielnice synom, przekazał im bowiem jednocześnie dochody książęce z jej terenu. Mieszko Stary próbował więc zwiększyć swe skąpe zasoby finansowe zwiększając emisję pieniądza i wymieniając kursujące monety na zawierające mniej srebra. Taka polityka, prowadzona nierzadko przy użyciu gwałtownych metod, już po czterech latach rządów spowodowała wzrost niezadowolenia. Opozycja skupiła się wokół biskupa krakowskiego Gedki. Przyłączył się do niej książę Bolesław Wysoki oraz najstarszy syn Mieszka, Odon. Również Kazimierz, brat Mieszka, dołączył do buntowników. W 1177 roku biskup Gedka wezwał do Krakowa Kazimierza Sprawiedliwego, który niemal bez walki opanował Wawel. Odon wywołał bunt w Wielkopolsce. Mieszko uciekł na Śląsk do swego stronnika Plątonogiego. Ten jednak, za cenę wydzielenia mu z dzielnicy senioralnej kasztelanii bytomskiej i oświęcimskiej, zdradził i porozumiał się z Kazimierzem. Mieszko Stary uciekł za granicę, początkowo do Czech, potem do Niemiec. Spotkał go los, wygnanego wcześniej przez niego i Bolesława, ich starszego brata, Władysława Wygnańca. Cesarz ostatecznie nie udzielił pomocy Mieszkowi. W 1184 roku doszedł do porozumienia z posłami Kazimierza i w zamian za uznanie zwierzchności cesarskiej uznał go za seniora w Polsce. Mieszko nie rezygnował z walki o utraconą pozycję i uważał się nadal za legalnego seniora, zwierzchniego księcia Polski. Uzyskał pomoc książąt pomorskich, porozumiał się ze swymi stronnikami w Wielkopolsce (przewodził tu arcybiskup Zdzisław, niechętny rosnącej roli biskupów krakowskich) oraz doprowadził do poprawy stosunków z synem Odonem. W 1181 roku wrócił do Gniezna. Próby porozumienia z bratem Kazimierzem nie powiodły się mimo, że ten pogodził się z utratą władzy nad Wielkopolską. Nie udało się również Mieszkowi podporządkować na trwałe Mazowsza, które książę Leszek pozostawił po śmierci Kazimierzowi. Wykorzystując nieobecność brata oraz niechęć części możnych, niezadowolonych z polityki zagranicznej Kazimierza, Mieszko Stary w 1191 roku opanował Kraków. W imieniu ojca rządy na Wawelu objął Mieszko Młody. Sukces był jednak krótkotrwały, bowiem wkrótce Kazimierz ze swymi stronnikami przystąpił do oblężenia. Zakończyło się ono zwycięstwem Kazimierza i wspaniałomyślnym odesłaniem wziętego do niewoli Mieszka do Gniezna. Śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku pozwoliła upartemu Mieszkowi raz jeszcze sięgnąć po władzę nad Krakowem. Wojewoda Mikołaj (prawa ręka Kazimierza Sprawiedliwego) oraz biskup Pełka objęli rządy w imieniu małoletniego Leszka Białego, następcy Kazimierza. Nad Mozgawą doszło do jednej z najkrwawszych bitew z okresu Polski dzielnicowej (1195 rok). Mieszko z synem Bolesławem, czekając na pomoc książąt śląskich, starł się z wojskami Małopolan, czekającymi na posiłki ruskie. Bratobójcza walka przyniosła śmierć synowi Mieszka, Bolesławowi i stary książę wycofał się. Nawet po tej klęsce Mieszko nie załamał się i próbował odzyskać tron krakowski wchodząc w porozumienie z Heleną, wdową po Kazimierzu Sprawiedliwym. Była ona niezadowolona z samowoli możnych małopolskich. W 1198 roku obiecała Mieszkowi przekazać władzę w Krakowie. Ten zdołał ją utrzymać tylko przez rok po czym został ponownie zdetronizowany przez biskupa Pełkę i wojewodę Mikołaja. U kresu życia udało mu się odzyskać władzę nad Małopolską, jednak był to sukces pozorny. Na podstawie ugody z Pełką i Mikołajem Mieszko Stary obejmował władzę w Krakowie. Decydujący wpływ na rządy, a w praktyce całą władzę w tej części Polski pozostawiał jednak Pełce i Mikołajowi. Sam przebywał w Wielkopolsce, a Helena z synami przeniosła się do Sandomierza będącego pod opieką Mieszka. Pozorny jego triumf był więc faktycznie klęską koncepcji silnej władzy centralnej nad całą Polską. Po jego śmierci w 1202 roku o tronie krakowskim decydowali małopolscy możnowładcy.
Bilans panowania.
Mieszko był władcą ambitnym i wybitnym. Nieugięcie bronił centralnej władzy monarchy i jedności państwa. Paradoksem jest fakt, że sam przyczynił się do jej osłabienia, walcząc w młodości z legalnym seniorem, swoim bratem Władysławem. Nie udało mu się zrealizować swych planów. Epoka bezwzględnej, patrialchalnej władzy książęcej skończyła się. Faktycznym władcą na większości ziem polskich był Mieszko jedynie przez cztery lata (1173-1177). Potem władza jego ograniczała się do Wielkopolski (1181 rok) i przejściowo do Małopolski (1191,1198). Ostatnie lata panowania przyniosły pozorny sukces ale nie zmieniły faktycznej sytuacji. Tak więc na początku i na końcu panowania władał na Mazowszu, Wielkopolsce, Małopolsce i Sandomierszczyźnie, a wpływy jego sięgały Pomorza Zachodniego i Śląska. Przy ocenie panowania Mieszka Starego należy wspomnieć o słynnych drzwiach gnieźnieńskich. Fundacja wykonanych z brązu drzwi katedry gnieźnieńskiej wiąże się z ożywieniem polityki bałtyckiej w początkach panowania Mieszka Starego i propagowaniem kultu Świętego Wojciecha przez, związanego z księciem, arcybiskupa Zdzisława. Drzwi gnieźnieńskie to jeden z najcenniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce.
Żródła:
Multimedilana Encyklopedia Władców Polski